چیزی که ارزش گفتن ندارد

امروزه هر چیزی که ارزش گفتن ندارد به صورت موسیقی بیان می شود
(ضرب المثل فرانسوی)

تعریف و بیان موضوع:

موسیقی زیر زمینی طیف وسیعی از موضوع ها، ‌شکل ها، ‌تمایل ها و سبک های ترانه سرایی از تجربیات این جهانی و دنیوی تا ماورایی را در بر می گیرد و گونه های متنوع و شکل های موسیقایی متفاوتی هم چون: نژاد پرستی، ‌بی عدالتی اجتماعی، سکس، پدر سالاری، پوچ گرایی جنگ، سلطه والدین، ‌سرکوبی سیاسی و نابرابری اقتصادی را پوشش می دهد(سمتی، 1387: 19). استفاده از واژه «زیر زمینی» به عنوان یک صفت اولین بار در سال 1953 به کار گرفته شد. این لغت به «جنبش های رهایی» گفته می شد که معمولاً به طور مخفیانه عمل می کردند و بعد از گذشت مدتی، ریشه های خود را در «مکتب خط آهن زیر زمینی (UNDER GROUND RAIL ROAD» پیدا کردند. پیروان این مکتب بردگانی بودند که در قرن19 میلادی در ایالات متحده و به دنبال راه فراری از آمریکا، فعالیت های زیر زمینی را مخفیانه دنبال می کردند. همین شبکه در دهه 1960 به وسیله گروه های مشاوره ای و انجمن های فکری در جهت نقد و متوقف کردن جنگ ویتنام دوباره احیاء شدند و سرانجام برای ادامه فعالیت خود به کانادا گریختند. از آن زمان تا کنون «فرهنگ زیر زمینی» برای توصیف خرده فرهنگ های پیشرو یعنی کسانی که سلایق و علایق خود را به دلایل مختلف به دور از فرهنگ جامعه می یابند یا می دانند به کار برده می شود. اما در مورد هنر، واژه زیر زمینی برای هنرمندانی به کار می رود که بدون هیچ گونه حمایت و نظارت دولتی و رسانه های فرهنگی به فعالیت در یک زمینه هنری می پردازند. یکی از زیر شاخه های هنری، موسیقی هایی است که بدون اخذ مجوز رسمی ضبط و تکثیر می شوند و اصطلاحاً به آن موسیقی زیر زمینی گفته می شود. فضای این گونه موسیقی ها کاملاً متفاوت از فضای موسیقی روز جامعه است؛ زیرا در آن انگیزه تجاری وجود ندارد و اکثر این موسیقی ها در استودیوهای خانگی ضبط می شوند. این گونه موسیقی که مانند هر خرده فرهنگی خود را پیشرو می داند، از موسیقی جا افتاده و پرطرفدار روز فاصله می گیرد تا امکان پیشروی و تجربه جدید را برای خود فراهم سازد. البته این فاصله گیری از آن جهت نیست که توان نزدیک شدن به بازار را ندارد یا چون مجوز نمی گیرد پس زیر زمینی است، بلکه اساساً این نوع موسیقی تمایلی به پرداختن به این مقوله ها ندارد. بدیهی است که ارائه چنین آثاری، ‌در فضای عام جامعه و در میان رسانه های دولتی، مردمی یا کنترل شده، در هیچ کجای دنیا مورد حمایت قرار نگرفته و نمی گیرد واین بیش تر به علت ضدیتی است که اهداف این خرده فرهنگ ها بااهداف رسانه های جمعی و فرهنگ عمومی جامعه دارد. اما در ایران، نام ومفهوم موسیقی زیر زمینی که ترجه عبارت فرنگی (UNDER GROUND MUSIC)است، به اشتباه برخی نویسندگان وارد حوزه فرهنگ ایرانی شده و مورد استفاده قرار گرفته است. از این رو گروهی این عبارت را به جا ونا به جا به کار می برند و در چنین شرایطی، موجود جدیدی خلق شده که نه به آن اصل فرنگی که این نام از آن وام گرفته شده شباهت دارد و نه بومی و یا ایرانی شده آن است و آن چه ما امروزه در سرزمین ایران به عنوان موسیقی زیر زمینی می نامیم در گستره وسیع هنر زیر زمینی جایی ندارد و نهایتاً می توان آن را «موسیقی مبتدی» نامید(کاوه، 1387: 18).

انوع موسیقی زیر زمینی:

موسیقی زیر زمینی در ایران را می توان به 3 شاخه، رپ(RAP)، راک (ROCK) و پاپ(POP)تقسیم کرد. در میان شاخه های موسیقی زیرزمینی، ‌رپ فارسی چند سالی است که بسیار جدی و فعال است و حساسیت های بیش تری را نسبت به پاپ و راک متوجه خود کرده است که شاید وجه اعتراضی موسیقی رپ باعث این مسئله باشد(روشن، 1387: 10).

عوامل مؤثر در ایجاد موسیقی زیر زمینی:

در حقیقت موسیقی زیر زمینی یک پدیده اجتماعی است که جنبه های منفی و یا حداقل جنبه های ناشناخته بودنش، اهمیت بیشتری نسبت به حتی جنبه های هنری و موسیقی اش پیدا می کند. به عبارتی دیگر، بعد اجتماعی آن از بعد هنری آن مهم تر است و باید ابتدا مورد بررسی قرار گیرد. زمانی که جنبه های اجتماعی پدیده ای اهمیت پیدا می کنند، ‌آثار مثبت و منفی آن محدود به جنبه های هنری و علمی آن نمی شود. قطعاً جنبه های واکنشی اجتماعی و سیاسی موسیقی زیر زمینی در بین جنبه های شالوده شکنانه اش‌، جنبه های پر رنگ تری است. این موسیقی میل به خروج از هنجارهای رسمی اعم از اخلاقی و قانونی دارد و زمانی که میل به هنجارشکنی و ساختار شکنی باشد، طبیعتاً اثرات و تبعات منفی نیز برای جامعه دارد. پدیده موسیقی زیر زمینی را بیشتر باید در حوزه واکنش و تأثیر پذیری فرهنگی دانست. واکنش یعنی نوعی جنبه های گریز، ‌انتقاد و یا واخوردگی از فرهنگ رسمی و رو زمینی هنر که در موسیقی زیر زمینی دیده می شود و تأثیر پذیری این موسیقی هم به خاطر جنبه های ارتباطی آن است که تحت تأثیر پدیده هایی مثل: ماهواره، اینترنت و نظایر آن است. در ایران، از یک طرف جوانان با سازگاری نداشتن بخش های رسمی موسیقی با نیازهایشان و اقناع نشدن مواجه بوده و از طرف دیگر با جهانی شدن فرآورده های هنری از جمله موسیقی رو به رو هستند. به این دلیل جوانان در معرض فرآیندها و تحولات پرشتاب اجتماعی به دنبال هنری متفاوت با گذشته می گردند و چون نیازهایشان تأمین نمی شود و به دلیل این که موسیقی زیر زمینی بسیاری از این مسائل را لحاظ می کند، ‌به دنبال موسیقی زیر زمینی می روند
(نیکخواه ابیانه، 1387: 13و 14). از سوی دیگر این نوع اجتماعی را نمی توانند تغییر دهند جسارت خود را با زبان تندشان نشان دهند(تالانی، 1387: موسیقی زیر زمینی در غرب به دلیل مبارزه با غول آسا شدن شرکت های ضبط موسیقی و ستاره سازی بود؛ چنان که بدون ارتباط با کمپانی ها امکان تولید و نشر موسیقی به جایی نمی رسید. سلطه فزاینده این شرکت ها در انتخاب آثار و ستاره سازی به حدی بود که هنرمندان مخالف و طبقه متوسط رو به موسیقی زیر زمینی آوردند. پس اعتراض مهم ترین دلیل مشترک زیر زمینی بودن یا زیرزمینی شدن هنر موسیقی در جوامع معاصر غرب است(اینانلو، 1387: 11).
در برخی موسیقی های غربی نظیر: هارد راک(HARD ROCK)، جاز(JAZZ)، راک اند رول (ROCK & ROLL) و هوی متال(HEAVY METAL) که با رقص و پای کوبی جنون آمیز همراه است، ‌دختران و پسران از خود بی خود شده و شرم و حیای آنان ریخته می شود و دست به اعمال ننگین و استفاده از مواد مخدر می زنند. اگر به آمار تصادفات رانندگی توجه کنیم خواهیم دید که تعداد زیادی از این تصادفات توسط جوانانی صورت گرفته است که در هنگام رانندگی تحت تأثیر موسیقی های تند قرار داشته اند و در اثر غفلت و بی توجهی، حوادث ناگواری به وجود آورده اند (شامبیاتی، 1385: 159و 160). از طرف دیگر، فرهنگ خاص اهالی موسیقی زیر زمینی در خارج از کشور به گونه ای است که اصولاً از دیده شدن پرهیز می کنند؛ در حالی که این موضوع در ایران کاملاً متفاوت و حتی بر عکس است و این گروه ها می خواهند که به صورت گسترده ای حاضر و فعال باشند و همانند دیگر گروه های موسیقی مورد توجه و استقبال قرار بگیرند(کاوه، 1387: 18).
باید به این نکته نیز اشاره کرد که در موسیقی زیر زمینی ایران نوعی تضاد هم مشاهده می شود. به این شکل که این موسیقی از سویی به دلیل اعتراض سیاسی و انتقاد از جریان پاپ تجاری می خواهد زیر زمینی باشد و از سوی دیگر به دلیل تمایل داشتن مخاطب و وسوسه لس آنجلسی شدن در شهرت نمی خواهد زیر زمینی بماند. از این رو مخفی ماندن آن ها گاهی به دلیل اعتراض و جریانات سیاسی و گاهی به دلیل مواجه شدن با موانع موجود از طریق مجاری رسمی است(مجوز برای اجرای کاست و کنسرت). به همین دلیل برخی گروه های زیرزمینی تمایل دارند از حامیان مالی برخوردار شوند و بتوانند آثار خود را به سمع مخاطبان برسانند(اینانلو، 1387: 11). ترانه هایی نیز با رویکرد منفی و موسوم به «مکتب واسوخت» در فرهنگ ایرانی ریشه دارد که البته چیز جدیدی نیست؛ اما نکته ای که در مورد شرایط فعلی وجود دارد افزایش این نوع نگاه است. در کشور ما بیش از 70 درصد موسیقی های زیر زمینی، واسوخت هستند. این نامتعادل بودن، یا نشان دهنده ذوق زدگی از درک یک مسئله است، ‌یا نوعی عصبیت و لج بازی با وضعیت موجود؛و گفتن این همه ترانه منفی علیه معشوق می تواند دلایل روان شناسانه داشته باشد. لذا اگر بر مبنای نظریات افرادی مثل یونگ و فروید جامعه بررسی شود، ‌باید دید که چرا یک دفعه همه ضد معشوق می شوند و با این موضع گیری شروع به شعر گفتن می کنند؟شاید معشوق یک نماد و رمز است و می خواهند به کسی فحش بدهند که قدرت فحش دادن به او را ندارند و این کار را در قالب معشوق و با تمسخر و تحقیر کردن او انجام می دهند(ماه نامه سپیده دانایی، ‌ش 20: 22). به هر تقدیر، این موسیقی در ایران در عین حال که بر خلاف جریان متداول است، ‌فکر خاصی را هم دنبال نمی کند و فکری برخاسته از متن جامعه در آن نیست. در واقع قرار است برخی از این گروه ها حرف های بخشی از عمق جامعه را بزنند؛ ولی آیا می زنند؟ (اینانلو، 1387: 11).

مهم ترین اقدامات و راه کارهای پیشگیرانه و درمانی:

* اگر برای انتشار رپ در جامعه موافقتی وجود ندارد، ‌باز هم باید اجازه داد تا خود جامعه تصمیم بگیرد. زیرا اگر همین گروه های رپ به بازار مجاز عرضه بیایند‌، وضع و جایگاه آن ها مشخص می شود و اگر گروه های معروف رپ آزاد باشند که آلبوم خود را منتشر کنند، ‌باز هم کار آن ها زیاد فروش نخواهد داشت. به این دلیل که فقط در شرایط فعلی که نام زیر زمینی را یدک می کشند و فضای سیاسی هم بر آن ها حاکم است جوان ها به آن مشتاق می شوند. وقتی به صورت مجاز عرضه شوند در مقایسه با کارهای دیگر معلوم می شود که کار آن ها خیلی ساده و معمولی است و عموماً دانشی پشت ترانه ها و اشعارشان نیست. لذا اگر این موضوع به خود مردم واگذار شود، ‌خود آن ها به مرور کارهای سخیف و مبتذل را طرد خواهند کرد و کارهای شاخص باقی خواهند ماند؛ که این بهترین و فرهنگی ترین شکل رفتار با گروه های موسیقی زیرزمینی است[به نقل از عبدالجبار کاکایی](ماه نامه سپیده دانایی، ش20: 23).
* اکنون گروه های زیر زمینی فعال در ایران در کشورهایی نظیر: آمریکا، ‌انگلستان، ‌کانادا و هلند به آسانی کنسرت می گذارند و آلبوم هایشان حتی مشهورتر از خواننده های حرفه ای و مجوزدار است و میان جوانانی ایرانی دست به دست می شود. با کمی تأمل روی سایت های اینترنتی و مسابقاتی که بین آهنگ سازان و فعالان این نوع موسیقی برگزار می شود می توان پی برد که موسیقی زیرزمینی در ایران یک واقعیت جدی و پدیده اجتماعی است که اگر به آن پرداخته نشود به معضل تبدیل خواهد شد(اینانلو، 1387: 10). چنان که شواهد نشان می دهد چنین به نظر می رسد که نمی توان جلوی ادامه حرکت موسیقی زیر زمینی را گرفت، چون امروزه فناوری های صوتی و تصویری امکان ضبط و پخش موسیقی به شکل های مختلف را فراهم کرده است. بااین حال می توان موسیقی زیر زمینی را ساماندهی کرد. به همین خاطر باید به کیفیت این نوع موسیقی توجه کافی صورت بگیرد تا بتواند با رشد کیفی مواجه شود. موسیقی زیر زمینی می تواند از نظر کیفیت بسیار ضعیف یا حتی خیلی هنری باشد؛ اما باید به این موضوع توجه شود که تولید هر صدایی با استفاده از سازهای موسیقی یک نوای موسیقایی نیست. در وهله نخست مسئله تولید صدای خوب مطرح است. موسیقی باید درصدی از تفکر هنری و معماری را در خود داشته باشد و این مسئله باید در تولید و ترکیب به خوبی رعایت شود تا نتیجه قابل قبولی دربر داشته باشد. در ایران سطح کیفی برخی از آثار موسیقی زیرزمینی بد نیست، ‌اما اغلب در مسیر درستی پیش نمی روند و هم ذهن جوان ها را آلوده می کنند، ‌هم آرام آرام از نظر جسمی به آن ها آسیب می رسانند.
* علت رویکرد جوان ها به موسیقی زیرزمینی مشخصاً‌ بر می گردد به این که آبی پشت سد مانده و برای خروج از آن مجرایی ایجاد نشده است که این اتفاق به مرور زمان باعث گندیدن آن می شود، ‌لذا یکی از راه های مقابله با این موضوع برگزاری جشنواره های موسیقی به صورت فصلی در ایجاد برنامه های مستقل موسیقی می باشد. جشنواره ها در تمام دنیا محرکه های قوی برای تقویت جوانان محسوب می شوند و پی آمدهای بسیار خوبی دارند. در این نوع برنامه ها می توان به راحتی آثار برتر موسیقایی را شناسایی و به صورت سی. دی و نوار در اختیار مردم قرار داد. راه نقد موسیقی و هم چنین راه ارتباطی این جوانان مستعد با جامعه نیز باز می شود (کاوه، 1387: 18).
منبع مقاله: کاوه، محمد، (1353) آسیب شناسی بیماری های اجتماعی، تهران: جامعه شناسان، چاپ اول.